วัสสการพราหมณ์ใช้ความไว้ใจเป็นอุบายทำลายความสามัคคี

ฉันทลักษณ์

               ภุชงคประยาตฉันท์ ๑๒

“ภุชงคประยาตฉันท์” หรือ “ภุชงคปยาตฉันท์”  เป็นชื่อที่เรียกตามแบบไทย  แต่ในคัมภีร์วุตโตทัย  ท่านเรียกว่า “ภุชงคประยาตคาถา”  เป็นชคตีฉันท์ ฯ “ภุชงคประยาตะ”  แปลว่า  “คาถาที่มี ย คณะ  ย  คณะ ติดต่อไปไม่ขาดสายเหมือนงูเลื้อยติดต่อกัน”  เป็นคาถา  ๔  บาท  ๆ ละ ๑๒  คำ  มีสูตรว่า  “ภุชงฺคปฺปยาตํ  ภเว  เวทเยหิ”  แปลความว่า  “คาถาที่มี  ย คณะ ๔ คณะ ชื่อว่า “ภุชงคปยาตะ”

        ในการบัญญัติฉันท์ไทยนั้น  ท่านนำสูตรดังกล่าวมาเป็นสูตร โดยกำหนดนำมาเพียง  ๒  บาท แล้วปรับปรุงให้เป็น ๔ วรรค มีบาทละ  ๑๒  คำ เพราะมีบาทละ ๑๒ คำนั้น จึงเรียกว่า “ฉันท์ ๑๒” เมื่อได้ปรับปรุงแล้ว เพิ่มสัมผัสเข้าคือ คำสุดท้ายของวรรคที่ ๑ ส่งสัมผัสไปยังคำที่ ๓ ของวรรคที่ ๒, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๒ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๓, และคำสุดท้ายของวรรคที่ ๔ ส่งสัมผัสไปยังคำที่พร้อมจะรับในบทที่จะแต่งต่อไป

บทประพันธ์

                                             ทิชงค์ชาติฉลาดยล                    คะเนกลคะนึงการ

                                  กษัตริย์ลิจฉวีวาร                                  ระวังเหือดระแวงหาย

                                            เหมาะแก่การณ์จะเสกสรร          ปวัตน์วัญจโนบาย

                                   มล้างเหตุพิเฉทสาย                              สมัครสนธิ์สโมสร

ถอดความได้ว่า

พราหมณ์ผู้ฉลาดคาดคะเนว่ากษัตริย์ลิจฉวีวางใจคลายความหวาดระแวง  เป็นโอกาสเหมาะที่จะเริ่มดำเนินการตามกลอุบายทำลายความสามัคคี

โวหารภาพพจน์ :     บรรยายโวหาร

******************************

    

   ณวันหนึ่งลุถึงกา                       ลศึกษาพิชากร

         กุมารลิจฉวีวร                                    เสด็จพร้อมประชุมกัน

ตระบัดวัสสการมา                     สถานราชเรียนพลัน

          ธแกล้งเชิญกุมารฉัน                          สนิทหนึ่งพระองค์ไป

ถอดความได้ว่า

วันหนึ่งเมื่อถึงโอกาสที่จะสอนวิชา   กุมารลิจฉวีก็เสด็จมาโดยพร้อมเพรียงกัน  ทันใดวัสสการพราหมณ์ก็มาถึงและแกล้งเชิญพระกุมารพระองค์ที่สนิทสนมเข้าไปพบ

โวหารภาพพจน์ :     บรรยายโวหาร

******************************

                  ลุห้องหับรโหฐาน                      ก็ถามการณ์ ณ ทันใด

มิลี้ลับอะไรใน                                    กถาเช่นธปุจฉา

            จะถูกผิดกระไรอยู่                     มนุษย์ผู้กระทำนา

            และคู่โคก็จูงมา                                   ประเทียบไถมิใช่หรือ

ถอดความได้ว่า

                 เมื่อเข้าไปในห้องส่วนตัวแล้วก็ทูลถามเรื่องที่ไม่ใช่ความลับแต่ประการใด ดังเช่นถามว่า ชาวนาจูงโคมาคู่หนึ่งเพื่อเทียมไถใช่หรือไม่

โวหารภาพพจน์ :     สาธกโวหาร

******************************

                                                

                                                        กุมารลิจฉวีขัตติย์                      ก็รับอรรถอออือ

                                              กสิกเขากระทำคือ                              ประดุจคำพระอาจารย์

                                                       ก็เท่านั้นธเชิญให้                       นิวัตในมิช้านาน

                                              ประสิทธิ์ศิลป์ประศาสน์สาร             สมัยเลิกลุเวลา

ถอดความได้ว่า

         พระกุมารลิจฉวีก็รับสั่งเห็นด้วยว่าชาวนาก็คงจะกระทำดังคำของพระอาจารย์  ถามเพียงเท่านั้นพราหมณ์ก็เชิญให้เสด็จกลับออกไป  ครั้นถึงเวลาเลิกเรียน

โวหารภาพพจน์ :    สาธกโวหาร

******************************

                                                        อุรสลิจฉวีสรร                            พชวนกันเสด็จมา

                                                และต่างซักกุมารรา                            ชองค์นั้นจะเอาความ

                                                       พระอาจารย์สิเรียกไป                ณข้างในธไต่ถาม

                                              อะไรเธอเสนอตาม                              วจีสัตย์กะส่ำเรา

ถอดความได้ว่า

เหล่าโอรสลิจฉวีก็พากันมาซักไซ้พระกุมารว่าพระอาจารย์เรียกเข้าไปข้างใน ได้ไต่ถามอะไรบ้าง ขอให้บอกมาตามความจริง

โวหารภาพพจน์ :     สาธกโวหาร , บรรยายโวหาร

******************************

                                              กุมารนั้นสนองสา                        รวากย์วาทตามเลา

                                       เฉลยพจน์กะครูเสา                             วภาพโดยคดีมา

                                               กุมารอื่นก็สงสัย                          มิเชื่อในพระวาจา

                                       สหายราชธพรรณนา                          และต่างองค์ก็พาที

ถอดความได้ว่า

พระกุมารพระองค์นั้นก็เล่าเรื่องราวที่พระอาจารย์เรียกไปถาม  แต่เหล่ากุมารสงสัยไม่เชื่อคำพูดของพระสหาย  ต่างองค์ก็วิจารณ์

โวหารภาพพจน์ :      พรรณนาโวหาร

******************************

                                         ไฉนเลยพระครูเรา                      จะพูดเปล่าประโยชน์มี

                               เลอะเหลวนักละล้วนนี                          รผลเห็นบเป็นไป

                                           เถอะถึงถ้าจะจริงแม้                    ธพูดแท้ก็ทำไม

                                แนะชวนเข้าณข้างใน                             จะถามนอกบยากเย็น

ถอดความได้ว่า

วิจารณ์ว่าพระอาจารย์จะพูดเรื่องเหลวไหลไร้สาระเช่นนี้เป็นไปไม่ได้  และหากว่าจะพูดจริงเหตุใดจะต้องเรียกเข้าไปถามข้างในห้อง ถามข้างนอกห้องก็ได้

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                  ชะรอยว่าทิชาจารย์                    ธคิดอ่านกะท่านเป็น

                       รหัสเหตุประเภทเห็น                           ละแน่ชัดถนัดความ

                              และท่านมามุสาวาท                     มิกล้าอาจจะบอกตา

                       พจีจริงพยายาม                                   ไถลแสร้งแถลงสาร

ถอดความได้ว่า

สงสัยว่าท่านอาจารย์กับพระกุมารต้องมีความลับอย่างแน่นอน  แล้วก็มาพูดโกหก  ไม่กล้าบอกตามความเป็นจริง  แกล้งพูดไปต่าง ๆ นานา

โวหารภาพพจน์ :     พรรณนาโวหาร

******************************

                                               กุมารราชมิตรผอง                      ก็สอดคล้องและแคลงดาล

                                      พิโรธกาจวิวาทการณ์                          อุบัติขึ้นเพราะขุ่นเคือง

                                             พิพิธพันธไมตรี                           ประดามีนิรันดร์เนือง

                                      กะองค์นั้นก็พลันเปลือง                      มลายปลาตพินาศปลง

ถอดความได้ว่า

กุมารลิจฉวีทั้งหลายเห็นสอดคล้องกันก็เกิดความโกรธเคือง  การทะเลาะวิวาทก็เกิดขึ้นเพราะความขุ่นเคืองใจ  ความสัมพันธ์อันดีที่เคยมีมาตลอดก็ถูกทำลายย่อยยับลง

 โวหารภาพพจน์ :     พรรณนาโวหาร

******************************

ฉันทลักษณ์

                มาณวกฉันท์ ๘

“มาณวกฉันท์” เป็นชื่อที่เรียกตามแบบไทย แต่ในคัมภีร์วุตโตทัย ท่านเรียกว่า “มาณวกคาถา” ท่านเป็นอนุฏฐุภาฉันท์ ฯ “มาณวกะ” แปลว่า “คาถาที่มีคณะใหม่อุปมาเหมือนคนหนุ่ม” เป็นฉันท์ที่มี ๘ บาท ๆ ละ ๘ คำ รวม ๓๒ คำ มีสูตรว่า  “ภา ตลคา มาณวกํ”  แปลความว่า  “คาถาที่ ต คณะ ลหุลอย และครุลอย  ต่อจาก ภ คณะ ชื่อว่า“มาณวกะ”

       ในการบัญญัติฉันท์ไทยนั้น ท่านนำเอาสูตรดังกล่าวมาเป็นสูตร โดยกำหนดนำมาทั้ง ๔ บาท แล้วปรับปรุงให้เป็น ๔ บาท ๆ ละ ๒ วรรค เพราะบาทหนึ่งมี ๘ คำ จึงเรียกว่า “ฉันท์ ๘” แล้วเพิ่มสัมผัสเข้า คือ คำสุดท้ายของวรรคที่ ๑ ส่งสัมผัสไปยังคำที่ ๑ ของวรรคที่ ๒, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๒ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๓, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๔ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๖, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๕ ส่งสัมผัสไปยังคำที่ ๑ ของวรรคที่ ๖, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๖ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๗, และคำสุดท้ายของวรรคที่ ๘ ส่งสัมผัสไปยังคำที่พร้อมจะรับในบทที่จะแต่งต่อไป

บทประพันธ์

                                                     ล่วงลุประมาณ                              กาลอนุกรม

                                            หนึ่งณนิยม                                            ท่านทวิชงค์

                                            เมื่อจะประสิทธิ์                                      วิทยะยง

                                            เชิญวรองค์                                              เอกกุมาร

ถอดความได้ว่า

               เวลาผ่านไปตามลำดับ เมื่อถึงคราวที่จะสอนวิชาก็จะเชิญพระกุมารพระองค์หนึ่ง 

 โวหารภาพพจน์ :   บรรยายโวหาร

******************************

                                                     เธอจรตาม                                     พราหมณไป

                                          โดยเฉพาะใน                                           ห้องรหุฐาน

                                          จึ่งพฤฒิถาม                                              ความพิสดา

                                          ขอธประทาน                                            โทษะและไข

ถอดความได้ว่า

              พระกุมารก็ตามพราหมณ์เข้าไปในห้องเฉพาะ  พราหมณ์จึงถามเนื้อความแปลก ๆ ว่า ขออภัย ช่วยตอบด้วย

โวหารภาพพจน์ :     บรรยายโวหาร

******************************

                                                    

                                                      อย่าติและหลู่                                  ครูจะเฉลย

                                           เธอน่ะเสวย                                               ภัตกะอะไร

                                          ในทินนี่                                                     ดีฤไฉน

                                          พอหฤทัย                                                  ยิ่งละกระมัง

ถอดความได้ว่า

อย่าหาว่าตำหนิหรือลบหลู่  ครูขอถามว่าวันนี้พระกุมารเสวยพระกระยาหารอะไร รสชาติดีหรือไม่ พอพระทัยมากหรือไม่ 

โวหารภาพพจน์ :     บรรยายโวหาร

******************************

                                                        ราชธก็เล่า                                        เค้าณประโยค

                                              ตนบริโภค                                                 แล้วขณะหลัง

                                              วาทะประเทือง                                          เรื่องสิประทัง

                                              อาคมยัง                                                    สิกขสภา

ถอดความได้ว่า

              พระกุมารก็เล่าเรื่องเกี่ยวกับพระกระยาหารที่เสวย  หลังจากนั้นก็สนทนาเรื่องทั่วไป  แล้วก็เสด็จกลับออกมายังห้องเรียน

 โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                เสร็จอนุศาสน์                                     ราชอุรส

          ลิจฉวิหมด                                                    ต่างธก็มา

             ถามนยมาน                                                 ท่านพฤฒิอา

           จารยปรา                                                       รภกระไร

ถอดความได้ว่า

แล้วก็เสด็จกลับออกมายังห้องเรียน  เมื่อเสร็จสิ้นการสอนราชกุมารลิจฉวีทั้งหมดก็มาถามเรื่องราวที่มีมาว่าท่านอาจารย์ได้พูดเรื่องอะไรบ้าง

 โวหารภาพพจน์ :           บรรยายโวหาร

******************************

                                              เธอก็แถลง                                        แจ้งระบุมวล

                                    ความเฉพาะล้วน                                        จริงหฤทัย

                                    ต่างบมิเชื่อ                                                 เมื่อตริไฉน

                                    จึ่งผลใน                                                     เหตุบมิสม

ถอดความได้ว่า

 พระกุมารก็ตอบตามความจริง  แต่เหล่ากุมารต่างไม่เชื่อ  เพราะคิดแล้วไม่สมเหตุสมผล

โวหารภาพพจน์ :     พรรณนาโวหาร

******************************

                                                ขุ่นมนเคือง                                          เรื่องนฤสาร

                                        เช่นกะกุมาร                                                ก่อนก็ระ

                                        เลิกสละแยก                                               แตกคณะกล

                                       เกลียวบนิยม                                               คบดุจเดิม

ถอดความได้ว่า

ต่างขุ่นเคืองใจด้วยเรื่องไร้สาระเช่นเดียวกับพระกุมารพระองค์ก่อน  และเกิดความแตกแยกไม่คบกันอย่างกลมเกลียวเหมือนเดิม

โวหารภาพพจน์ :        พรรณนาโวหาร

******************************

ฉันทลักษณ์

               อุเปนทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

“อุเปนทรวิเชียรฉันท์” เป็นชื่อที่เรียกตามแบบไทย แต่ในคัมภีร์วุตโตทัย ท่านเรียกว่า “อุเปนทรวิเชียรคาถา” เป็นติฏฐุภาฉันท์ ฯ “อุเปนทรวิเชียร” แปลว่า “คาถาที่มีคณะฉันท์ใกล้เคียงกับอินทรวิเชียร” เป็นคาถา ๔ บาท ๆ ละ ๑๑ คำ มีสูตรว่า “อุปาทิกา สาว ชตา ชคาโค” แปลว่า “คาถาที่มี ช คณะ ต คณะ ช คณะ และครุลอย ๒ ชื่อว่า

“อุเปนทรวิเชียร”

        ในการบัญญัติฉันท์ไทยนั้น ท่านนำสูตรดังกล่าวมาเป็นสูตร โดยกำหนดนำมาเพียง ๒ บาท แล้วปรับปรุงให้เป็น ๔ วรรค เพราะมีบาทละ ๑๑ คำ จึงเรียกว่า “ฉันท์ ๑๑” แล้วเพิ่มสัมผัสเข้ากำหนดอย่างเดียวกับอินทรวิเชียรฉันท์

บทประพันธ์

                                           ทิชงค์เจาะจงเจตน์                        กลห์เหตุยุยงเสริม

                               กระหน่ำและซ้ำเติม                                  นฤพัทธก่อการณ์

                                              ละครั้งระหว่างครา                    ทินวารนานนาน

                                เหมาะท่าทิชาจารย์                                   ธก็เชิญเสด็จไป

ถอดความได้ว่า

             

พราหมณ์เจตนาหาเหตุยุแหย่ซ้ำเติมอยู่เสมอ ๆ  แต่ละครั้ง แต่ละวัน นานนานครั้ง  เห็นโอกาสเหมาะก็จะเชิญพระกุมารเสด็จไป

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                           บห่อนจะมีสา                                  รฤหาประโยชน์ไร

                                 กระนั้นเสมอนัย                                       เสาะแสดงธแสร้งถาม

                                          และบ้างก็พูดว่า                               น่ะแน่ะข้าสดับตาม

                                ยุบลระบิลความ                                        พจแจ้งกระจายมา

ถอดความได้ว่า

ไม่มีสารประโยชน์อันใด  แล้วก็แกล้งทูลถาม  บางครั้งก็พูดว่า นี่แน่ะข้าพระองค์ได้ยินข่าวเล่าลือกันทั่วไป

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                                  ละเมิดติเตียนท่าน                           ก็เพราะท่านสิแสนสา

                                         รพัดทลิทภา                                             วและสุดจะขัดสน

                                                 จะแน่มิแน่เหลือ                               พิเคราะห์เชื่อเพราะยากยล

                                        ณที่บมีคน                                                 ธก็ควรขยายความ

ถอดความได้ว่า

เขานินทาพระกุมารว่าพระองค์แสนจะยากจนและขัดสน  จะเป็นเช่นนั้นแน่หรือ  พิเคราะห์แล้วไม่น่าเชื่อ  ณ ที่นี้ไม่มีผู้ใด ขอให้ทรงเล่ามาเถิด 

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                                 และบ้างก็กล่าวว่า                            น่ะแน่ะข้าจะขอถาม

                                         เพราะทราบคดีตาม                                  วจลือระบือมา

                                                 ติฉินเยาะหมิ่นท่าน                          ก็เพราะท่านสิแสนสา

                                        รพันพิกลกา                                              ยพิลึกประหลาดเป็น

ถอดความได้ว่า

บางครั้งก็พูดว่าข้าพระองค์ขอทูลถามพระกุมาร  เพราะได้ยินเขาเล่าลือกันทั่วไปเยาะเย้ยดูหมิ่นท่าน  ว่าท่านนี้มีร่างกายผิดประหลาดต่าง ๆ นานาจะเป็นจริงหรือไม่

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                                     จะจริงมิจริงเหลือ                           มนเชื่อเพราะไป่เห็น

                                           ผิข้อบลำเค็ญ                                            ธก็ควรขยายความ

                                                     กุมารองค์เสา                                  วนเค้าคดีตาม

                                          กระทู้พระครูถาม                                       นยสุดจะสงสัย

ถอดความได้ว่า

ใจไม่อยากเชื่อเลยเพราะไม่เห็น   ถ้าหากมีสิ่งใดที่ลำบากยากแค้นก็ตรัสมาเถิด   พระกุมารได้ทรงฟังเรื่องที่พระอาจารย์ถามก็ตรัสถามกลับว่า  สงสัยเหลือเกิน

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                           ก็คำมิควรการณ์                              คุรุท่านจะถามไย

                               ธซักเสาะสืบใคร                                        ระบุแจ้งกะอาจารย์

                                         ทวิชแถลงว่า                                    พระกุมารโน้นขาน

                               ยุบลกะตูกาล                                             เฉพาะอยู่กะกันสอง

ถอดความได้ว่า

เรื่องไม่สมควรเช่นนี้ท่านอาจารย์จะถามทำไม  แล้วก็ซักไซ้ว่าใครเป็นผู้มาบอกกับอาจารย์  พราหมณ์ก็ตอบว่าพระกุมารพระองค์โน้นตรัสบอกเมื่ออยู่กันเพียงสองต่อสอง

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร            

******************************

                                                กุมารพระองค์นั้น                                 ธมิทันจะไตร่ตรอง

                                       ก็เชื่อณคำของ                                                พฤฒิครูและวู่วาม

                                                พิโรธกุมารองค์                                    เหมาะเจาะจงพยายาม           

                                       ยุครูเพราะเอาความ                                  บมิดีประเดตน

ถอดความได้ว่า

กุมารพระองค์นั้นไม่ทันได้ไตร่ตรอง  ก็ทรงเชื่อในคำพูดของอาจารย์  ด้วยความวู่วามก็กริ้วพระกุมารที่ยุพระอาจารย์ใส่ความตน  

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                                    ก็พ้อและต่อพิษ                                ทุรทิฐิมานจน

                                         ลุโทสะสืบสน                                             ธิพิพาทเสมอมา

                                                    และฝ่ายกุมารผู้                                ทิชครูมิเรียกหา

                                          ก็แหนงประดารา                                       ชกุมารทิชงค์เชิญ

ถอดความได้ว่า

จึงตัดพ้อต่อว่ากันขึ้น  เกิดความโกรธเคืองทะเลาะวิวาทกันอยู่เสมอฝ่ายพระกุมารที่พราหมณ์ไม่เคยเรียกเข้าไปหาก็ไม่พอพระทัยพระกุมารที่พราหมณ์เชิญไปพบ

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร            

******************************

                                           พระราชบุตรลิจ                               ฉวิมิตรจิตเมิน

                                 ณกันและกันเหิน                                       คณะห่างก็ต่างถือ

                                            ทะนงชนกตน                                 พลล้นเถลิงลือ

                                  ก็หาญกระเหิมฮือ                                      มนฮึกบนึกขาม

ถอดความได้ว่า

พระกุมารลิจฉวีหมางใจและเหินห่างกัน  ต่างองค์ทะนงว่าพระบิดาของตนมีอำนาจล้นเหลือ  จึงมีใจกำเริบไม่เกรงกลัวกัน

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร            

******************************

ฉันทลักษณ์

               สัทธราฉันท์ ๒๑

“สัทธราฉันท์” เป็นชื่อที่เรียกตามแบบไทย แต่ในคัมภีร์วุตโตทัย ในสมวุตตินิเทศ ท่านเรียกว่า “สัทธราคาถา”เป็นปกติฉันท์ ฯ “สัทธรา” แปลว่า “คาถาที่ก่อให้เกิดความพึงพอใจในการฟัง”  เป็นคาถา ๔ บาท ๆ ละ ๒๑ คำ มีสูตรว่า “มฺรา ภฺนา โย โยตฺร เยนตฺ, ติมุนิยติยุตา, สทฺธรา กิตฺติตายํ” แปลว่า “คาถาที่มี ม คณะ  ร คณะ ภ คณะ น คณะ ย คณะ ย คณะ และ ย คณะ มีจังหวะหยุด ๗ พยางค์ ๓ ครั้ง ท่านเรียกว่า
“สัทธรา” ในสมวุตตินิเทศนี้” 

        ในการบัญญัติฉันท์ไทยนั้น ท่านนำสูตรดังกล่าวมาเป็นสูตร โดยกำหนดนำมาเพียง ๑ บาท แล้วปรับปรุงให้เป็น ๔ วรรค รวม ๒๑ คำ เพราะรวมทั้งบทมี ๒๑ คำ จึงเรียกว่า “ฉันท์ ๒๑” แล้วเพิ่มสัมผัสเข้า คือ คำสุดท้ายของวรรคที่ ๑ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๒, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๒ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๓,   และคำสุดท้ายของวรรคที่ ๔ ส่งสัมผัสไปยังคำที่พร้อมจะรับในบทที่จะแต่งต่อไป

บทประพันธ์

                                                      ลำดับนั้นวัสสการพราหมณ์               ธก็ยุศิษยตาม

                                            แต่งอุบายงาม                                                ฉงนงำ

                                                        ปวงโอรสลิจฉวีดำ                              ริณวิรุธก็สำ

                                             คัญประดุจคำ                                                 ธเสกสรร

ถอดความได้ว่า

          ในขณะนั้นวัสสการพราหมณ์ก็คอยยุลูกศิษย์  แต่งกลอุบายให้เกิดความแคลงใจ  พระโอรสกษัตริย์ลิจฉวีทั้งหลายไตร่ตรองในอาการน่าสงสัยก็เข้าใจว่าเป็นจริงดังถ้อยคำที่อาจารย์ปั้นเรื่องขึ้น

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร            

******************************

                                                     ไป่เหลือเลยสักพระองค์อัน                 มิละปิยะสหฉันท์

                                              ขาดสมัครพันธ์                                           ก็อาดูร

                                                        ต่างองค์นำความมิงามทูล                 พระชนกอดิศูร

                                              แห่งธโดยมูล                                              ปวัตติ์ความ

ถอดความได้ว่า

ไม่มีเหลือเลยสักพระองค์เดียวที่จะมีความรักใคร่กลมเกลียว  ต่างขาดความสัมพันธ์ เกิดความเดือดร้อนใจ  แต่ละองค์นำเรื่องไม่ดีที่เกิดขึ้นไปทูลพระบิดาของตน

โวหารภาพพจน์ :      อุปมาโวหาร

******************************

                               

                                       แตกร้าวก้าวร้ายก็ป้ายปาม                ลุวรบิดรลาม

                            ทีละน้อยตาม                                               ณเหตุผล

                                      ฟั่นเฝือเชื่อนัยดนัยตน                       นฤวิเคราะหเสาะสน

                         สืบจะหมองมล                                             เพราะหมายใด

ถอดความได้ว่า

ความแตกแยกก็ค่อย ๆ ลุกลามไปสู่พระบิดา  เนื่องจากความหลงเชื่อโอรสของตน  ปราศจากการใคร่ครวญเกิดความผิดพ้องหมองใจกันขึ้น

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร            

******************************

                                           แท้ท่านวัสสการใน                             กษณะตริเหมาะไฉน

                                เสริมเสมอไป                                                      สะดวกดาย

                                          หลายอย่างต่างกลธขวนขวาย              พจนยุปริยาย

                               วัญจโนบาย                                                    บเว้นครา

ถอดความได้ว่า

ฝ่ายวัสสการพราหมณ์ครั้นเห็นโอกาสเหมาะสมก็คอยยุแหย่อย่างง่ายดาย  ทำกลอุบายต่าง ๆ พูดยุยงตามกลอุบายตลอดเวลา

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร            

******************************

                                                         ครั้นล่วงสามปีประมาณมา                  สหกรณประดา

                                                 ลิจฉวีรา                                                        ชทั้งหลาย

                                                           สามัคคีธรรมทำลาย                           มิตรภิทนะกระจาย

                                                สรรพเสื่อมหายน์                                          ก็เป็นไป

ถอดความได้ว่า

เวลาผ่านไปประมาณ ๓ ปี  ความร่วมมือกันระหว่างกษัตริย์ลิจฉวีทั้งหลายและความสามัคคีถูกทำลายลงสิ้น  ความเป็นมิตรแตกแยก ความเสื่อม ความหายนะก็บังเกิดขึ้น

โวหารภาพพจน์ :      พรรณนาโวหาร         

******************************

                                                            ต่างองค์ทรงแคลงระแวงใน          พระราชหฤทยวิสัย

                                             ผู้พิโรธใจ                                                     ระวังกัน

ถอดความได้ว่า

กษัตริย์ต่างองค์ระแวงแคลงใจ  มีความขุ่นเคืองใจซึ่งกันและกัน

โวหารภาพพจน์ :      พรรณนาโวหาร         

******************************

ฉันทลักษณ์

                สาลินีฉันท์ ๑๑

“สาลินีฉันท์” เป็นชื่อที่เรียกตามแบบไทย แต่ในคัมภีร์วุตโตทัย ท่านเรียกว่า “สาลินีคาถา” เป็นติฏฐุภาฉันท์ ฯ“สาลินี” แปลว่า “คาถาที่มีสาระกว่าคาถาก่อน เพราะมีครุมากกว่าเดิม และมีจังหวะเพิ่มขึ้น มีสูตรว่า “เวทสฺเสหิ, มฺตา ตฺคคา สาลินี สา” แปลว่า “คาถาที่มี ม คณะ ต คณะ ต คณะ และครุลอย ๒ มีจังหวะหยุด ๔ และ ๗ พยางค์ ชื่อว่า “สาลินีคาถา”

        ในการบัญญัติฉันท์ไทยนั้น ท่านนำสูตรดังกล่าวมาเป็นสูตร โดยกำหนดนำมาเพียง ๒ บาท แล้วปรับปรุงให้เป็น ๔ วรรค มีบาทละ ๑๑ คำ จึงเรียกว่า “ฉันท์ ๑๑” แล้วเพิ่มสัมผัสเข้า คือ คำสุดท้ายของวรรคที่ ๑ ส่งสัมผัสไปยังคำที่ ๓ ของวรรคที่ ๒, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๒ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๓, และคำสุดท้ายของวรรคที่ ๔ ส่งสัมผัสไปยังคำที่พร้อมจะรับในบทที่จะแต่งต่อไป

บทประพันธ์

                                             พราหมณ์ครูรู้สังเกต                   ตระหนักเหตุถนัดครัน

                             ราชาวัชชีสรร                                              พจักสู่พินาศสม

                                            ยินดีบัดนี้กิจ                                จะสัมฤทธิ์มนารมณ์

                            เริ่มมาด้วยปรากรม                                     และอุตสาหแห่งตน

ถอดความได้ว่า

พราหมณ์ผู้เป็นครูสังเกตเห็นดังนั้น  ก็รู้ว่าเหล่ากษัตริย์ลิจฉวีกำลังจะประสบความพินาศ  จึงยินดีมากที่ภารกิจประสบผลสำเร็จสมดังใจ  หลังจากเริ่มต้นด้วยความบากบั่นและความอดทนของตน

โวหารภาพพจน์ :      พรรณนาโวหาร         

******************************

                                          ให้ลองตีกลองนัด                        ประชุมขัตติย์มณฑล

                            เชิญซึ่งส่ำสากล                                          กษัตริย์สู่สภาคาร

                                            วัชชีภูมีผอง                                สดับกลองกระหึมขาน

                            ทุกไท้ไป่เอาภาร                                         ณกิจเพื่อเสด็จไป

ถอดความได้ว่า

จึงให้ลองตีกลองนัดประชุมกษัตริย์ฉวี  เชิญทุกพระองค์เสด็จมายังที่ประชุม  ฝ่ายกษัตริย์วัชชีทั้งหลายทรงสดับเสียงกลองดังกึกก้อง  ทุกพระองค์ไม่ทรงเป็นธุระในการเสด็จไป 

โวหารภาพพจน์ :      พรรณนาโวหาร         

******************************

            

                                                 ต่างทรงรับสั่งว่า                         จะเรียกหาประชุมไย

                                  เราใช่เป็นใหญ่ใจ                                       ก็ขลาดกลัวบกล้าหาญ

                                                 ท่านใดที่เป็นใหญ่                       และกล้าใครมิเปรียบปาน

                                 พอใจใคร่ในการ                                         ประชุมชอบก็เชิญเขา

ถอดความได้ว่า

ต่างองค์รับสั่งว่าจะเรียกประชุมด้วยเหตุใด  เราไม่ได้เป็นใหญ่ ใจก็ขลาด ไม่กล้าหาญ  ผู้ใดเป็นใหญ่ มีความกล้าหาญไม่มีผู้ใดเปรียบได้ พอใจจะเสด็จไปร่วมประชุมก็เชิญเขาเถิด 

โวหารภาพพจน์ :      พรรณนาโวหาร,อุปมาโวหาร

******************************

                                            ปรึกษาหารือกัน                          ไฉนนั้นก็ทำเนา

                             จักเรียกประชุมเรา                                      บแลเห็นประโยชน์เลย

                                          รับสั่งผลักไสส่ง                            และทุกองค์ธเพิกเฉย

                           ไป่ได้ไปดั่งเคย                                            สมัครเข้าสมาคม

ถอดความได้ว่า

                จะปรึกษาหารือกันประการใดก็ช่างเถิด  จะเรียกเราไปประชุมมองไม่เห็นประโยชน์ประการใด             เลยรับสั่งให้พ้นตัวไป  และทุกพระองค์ก็ทรงเพิกเฉยไม่เสด็จไปเข้าร่วมการประชุมเหมือนเคย

โวหารภาพพจน์ :      พรรณนาโวหาร,อุปมาโวหาร

******************************

ฉันทลักษณ์

               อุปัฏฐิตาฉันท์ ๑๑

“อุปัฏฐิตาฉันท์” เป็นชื่อที่เรียกตามแบบไทย ปรากฏในคัมภีร์วฤตตรัตนากร เรียกว่า อุปัฏฐิตาคาถา ในติฏฐุภาฉันท์ ๑๑ ซึ่งแปลว่า “คาถาที่มีเสียงชัดเจน เพราะประกอบด้วย ต คณะเป็นต้น” เป็นคาถา ๔ บาท ๆ ละ ๑๑ คำ มีสูตรว่า “ตฺชา ชฺคา ครุนายมุปฏฺิโตตฺตา” แปลว่า “คาถาที่มี ต คณะ ช คณะ ช คณะ และครุลอย ๒ ตัว เรียกว่า “อุปัฏฐิตา”

        ในการบัญญัติฉันท์ไทยนั้น ท่านกำหนดนำสูตรดังกล่าวมาเป็นสูตร โดยกำหนดนำมาเพียง ๒ บาท แล้วปรับปรุงให้เป็น ๔ วรรค เพราะมีบาทละ ๑๑ คำ จึงเรียกว่า “ฉันท์ ๑๑” แล้วเพิ่มสัมผัสเข้า คือ คำสุดท้ายของวรรคที่ ๑ ส่งสัมผัสไปยังคำที่ ๓ ของวรรคที่ ๒, คำสุดท้ายของวรรคที่ ๒ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๓, และคำสุดท้ายของวรรคที่ ๔ ส่งสัมผัสไปยังคำที่พร้อมจะรับในบทที่จะแต่งต่อไป 

บทประพันธ์

                                               เห็นเชิงพิเคราะห์ช่อง                   ชนะคล่องประสบสม

                                พราหมณ์เวทอุดม                                        ธก็ลอบแถลงการณ์

                                               ให้วัลลภชน                                  คมดลประเทศฐาน

                                กราบทูลนฤบาล                                           ภิเผ้ามคธไกร

ถอดความได้ว่า

                เมื่อพิจารณาเห็นช่องทางที่จะได้ชัยชนะอย่างง่ายดาย  พราหมณ์ผู้รอบรู้พระเวทก็ลอบส่งข่าว  ให้คนสนิทเดินทางกลับไปยังบ้านเมือง  กราบทูลกษัตริย์แห่งแคว้นมคธอันยิ่งใหญ่

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร

******************************

                                                    แจ้งลักษณสา                               สนว่ากษัตริย์ใน

                                    วัชชีบุรไกร                                                  วลหล้าตลอดกัน

                                                   บัดนี้สิก็แตก                                 คณะแผกและแยกพรรค์

                                   ไป่เป็นสหฉัน                                                ทเสมือนเสมอมา

ถอดความได้ว่า

ยิ่งใหญ่  ในสาสน์แจ้งว่ากษัตริย์วัชชีทุกพระองค์ขณะนี้เกิดความแตกแยก แบ่งพรรคแบ่งพวก ไม่สามัคคีกันเหมือนแต่เดิม

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร , อุปมาโวหาร

******************************

                                            โอกาสเหมาะสมัย                        ขณะไหนประหนึ่งครา

                            นี้หากผิจะหา                                               ก็บได้สะดวกดี

                                            ขอเชิญวรบาท                             พยุห์ยาตรเสด็จกรี

                           ธาทัพพลพี                                                  ริยยุทธโดยไว

ถอดความได้ว่า

จะหาโอกาสอันเหมาะสมครั้งใดเหมือนดังครั้งนี้คงจะไม่มีอีกแล้ว  ขอทูลเชิญพระองค์ยกกองทัพอันยิ่งใหญ่มาทำสงครามโดยเร็วเถิด

โวหารภาพพจน์ :      บรรยายโวหาร , อุปมาโวหาร

******************************